ECIKS - Arkiva e Analizave

Edmond SHABANI, ECIKS, 25.06.2003

Të kesh sot ne Kosovë qasje në Internet nuk është edhe aq privilegj i madh, të provosh që përmes Internetit ta gjesh një prodhim kosovar përfshirë këtu edhe përshkrimin e tij është njejtë si të provosh ta dekodosh kodin gjenetik njerzor, dhe përfundimisht është më lehtë ta blesh një „Space Shuttle“ sesa një produkt kosovar në Internet.

Të gjitha këto janë të kuptueshme. Kosova ka katër vite që ka dalur nga lufta dhe dikush mundet me të drejtë të argumentojë që kemi ecur mjaft në këtë drejtim kur të mirren parasysh rrethanat në të cilat kemi jetuar dhe punuar. Krahasimet më lart janë të ekzagjeruara. Sidoqoftë, kjo nuk është tema e kësaj analize. Tekefundit shumë shpejtë ndoshta edhe do të jemi në gjendje të blejmë produkte kosovare përmes Internetit, përfshirë këtu edhe ekzistencën e tërë infrastrukturës së nevojshme softverike bankare, por as kjo nuk është e rëndësishme!

Çka është atëherë e rëndësishme? E rëndësishme, madje shumë, është ekzistenca e strategjive të ndërmarrjeve kosovare lidhur me mundësitë që u ofron atyre Interneti. Nuk e kam fjalën këtu për shitje të prodhimeve të tyre përmes Internetit, as për reklamim të produkteve sepse Interneti nuk shërben për reklamim, madje shumë ekspertë mendojnë që Interneti nuk shërben as për marketing. Interneti është komunikim, bisedë, dialog i secilit me secilin në tërë rruzullin tokësor dhe ndërmarrjet tona patjetër do të duhet t’i bashkangjiten këtij komunikimi nëse në të ardhmen duan ta gjejnë vendin e tyre në integrimet aq shumë të përfolura ekonomike rajonale dhe evropiane. Kjo është tema e kësaj anlize!

Cilat janë këto strategji dhe pse janë të rëndësishme?

Interneti dhe teknologjia që lidhej me të i kanë dhënë një shtytje marramendëse ekonomisë së shteteve të zhvilluara gjatë viteve të nëntëdhjeta. Por çfarë është edhe më e rëndësishme se kjo, Interneti ka ndryshuar mënyrat e biznesit. Kreativiteti në biznes është bërë shumë më i rëndësishëm sesa në kohën para Internetit, posaçërisht në fushën e marketingut. Reklamimi klasik i produkteve në media elektronike ka humbur në rëndësi. Është e kotë të reklamosh produktin tënd në superlativë, kur në anën tjetër blerësit potencial kanë mundësi që në Internet të komunikojnë drejtëpërsëdrejti me ata që tashmë kanë blerë produktin dhe të kuptojnë se sa është vlera reale e tij. Kur dikush sot është i interesuar të blejë një kamerë, kompjutor, automobil apo çkado tjetër, vendimin nuk e merr përballë ekranit të televizorit por brenda Internetit. Kjo ka ndikuar që kompanitë të fillojnë të komunikojnë me klientët e tyre drejtëpërsëdrejti, përmes Internetit, dhe sinqerisht tu përgjigjen pyetjeve jo të këndshme të blerësve. Kompanitë e mëdha sot japin shuma milionëshe në përpilimin e strategjive për Internet. Ato kompani të mëdha të cilat nuk e kanë bërë një gjë të tillë, sot nuk ekzistojnë më!

Natyrisht se ndërmarrjet tona kosovare, për shumë arsye, nuk mund të krahasohen me kompanitë e lartëpërmendura. E para, nuk kanë shumë produkte konkurente në treg dhe e dyta, nuk kanë me kë të diskutojnë, pasi që numri i përdoruesve të Internetit në Kosovë është ende relativisht i vogël, kurse mallrat e Kosovës vështirë që mund të gjinden jashtë saj. Sidoqoftë, ekziston një aspekt tjetër shumë i rëndësishëm në rrethanat tona: „investimet e huaja“, fjalë kjo që me siguri është fjala më e përsëritur në mediat kosovare gjatë dy viteve të fundit, pas fjalës „pavarësi“ natyrisht!

Shumë drejtorë të kompanive kosovare që njihen si pronë shtetërore ankohen në media për mungesën e investimeve të huaja, duke shprehur gjithmonë rëndësinë jetike të këtyre investimeve. Të njejtën gjë e bëjnë edhe qeveritarët tanë. Si arsye kryesore e mungesës së investimeve shpesh përmenden baza ligjore, statusi i padefinuar i Kosovës dhe jostabiliteti i rajonit. Të gjitha këto qëndrojnë dhe është punë e qeveritarëve të merren me këto probleme. Por, sa bëjnë vetë drejtorët për të tërhequr investimet? Sa bëjnë ndërmarrjet private në Kosovë për të gjetur partnerë ose investorë të huaj? Natyrisht që edhe ata mund të kontribuojnë, madje të jenë edhe më kreativ sesa qeveria apo UNMIK-u.

Padyshim që gjëja e parë një partner ose investor potencial do të ndërmirrte për të siguruar informata për Kosovën dhe ekonominë e saj është një kërkim i thjeshtë nëpër Internet. Si rezultat do të ishin 4 ose 5 faqe të kompanive e ndërmarrjeve kosovare, deri në 10 faqe të mediave kosovare dhe një numër i padefinuar i organizatave joqeveritare, jofitimprurëse, agjencive të Kombeve të Bashkuara dhe organizatave tjera të llojllojshme. Interneti nuk është më i rëndësishmi për ekonominë e sotme kosovare, por të paktën është i rëndësishëm. Nëse dikush do të interesohej të gjejë më shumë informata në Internet për prodhime bujqësore kosovare, me qëllim të investimit ose çfarëdo lloji tjetër të bashkëpunimit, do të dëshpërohej. Në fakt, kompanitë kosovare dhe ndërmarrësit privat nuk kanë nevojë për strategji të komplikuara në Internet. Atyre ju mungon një prezencë e thjeshtë, një ftesë për dialog, pasi që prezenca në Internet nuk është asgjë tjetër përveç një ftese të thjeshtë për dialog!

Gjendja aktuale

Nga ajo që u tha më lart, lehtë mund të konkludohet se ndërmarrjet kosovare e kanë Internetin si të fundit në listën e prioriteteve, nëse së paku ndodhet në listë! Në të njejtën kohë, prioritet i padiskutueshëm është gjetja e partnerëve ose investorëve nga jashtë, qoftë për qëllime importi, investimi, ose në raste më të ralla për qëllime eksporti. Duket se shumë pak ndërmarrje kosovare e shohin Internetin, apo thënë më saktë prezencën e tyre në Internet, si mjet për arritjen e prioriteteve të tyre. Në realitet, përveç talentit dhe shpirtit të tyre ndërmarrës, Interneti është një ndër mjetet kryesore në dispozicion të ndërmarrësve. Baza ligjore, rrethanat e përgjithshme ekonomike, statusi final dhe stabiliteti i rajonit është më shumë punë e qeveritarëve sesa e tyre.

Të kthehemi tek dialogu. Përveç mundësive që Interneti ofron në lëminë e tregtisë dhe transakcioneve, e që realisht ndërmarrjet tona ende nuk mund t’i shfrytëzojnë, ai është edhe një mjet i thjeshtë për dialog. Një prezencë e thjeshtë e një ndërmarrjeje në Internet, përfshirë këtu përshkrimin e veprimtarisë së tyre, eventualisht produkteve, paraqet edhe ftesë partnerëve të jashtëm potencial për dialog dhe bashkëpunim. Gjatë një kontakti të rastësishëm me një ndërmarrës danez, i cili kishte kaluar një javë në Internet duke u munduar kot ta gjejë një ndërmarrje ndërtimore kosovare me qëllim të bashkëpunimit serioz e profitabil, ai shprehu habinë e tij që një ndërmarrje e cila është në gjendje të ndërtojë ndërtesa dhjetëkatëshe në qytetet kosovare nuk është në gjendje ta ketë një faqe të thjeshtë Interneti me numrat kontaktues.

Problemi në realitet nuk qëndron aspak te aftësia teknike, sepse sot në Kosovë ka agjencione të panumërta e shumë kreative që ofrojnë shërbime dhe zgjidhje profesionale për Internet, shpesh zgjidhje edhe më të mira e shumë më të lira se kolegët e tyre në perëndim. Problemi qëndron te menaxhmenti i ndërmarrjeve që si duket ende nuk ka arritur të kuptojë drejtimin që ka marrë Kosova dhe nevojën e ndryshimit të metodave të tyre në të ardhmen.

Nevojat për të ardhmen

Kosova dhe ekonomia e saj duhet të përfshihen aktivisht në integrimet ekonomike rajonale dhe evropiane. Me këtë, si duket, pajtohen të gjithë, përfshirë këtu edhe ndërmarrësit. Çfarë duhet të bëjnë ata konkretisht, duket se askush nuk e ka të qartë. Seminaret e shumta e shpeshherë të paqëlluara të organizuara nga ndërkombëtarët ende nuk kanë dhënë rezultate të dukshme.

Një gjë që poashtu shumë shpesh mund të dëgjohet në mediat tona është edhe „mbrojtja e prodhimeve kosovare“. Një lajm jo shumë i mirë për ndërmarrësit tanë, ndoshta edhe befasues, është se integrimet e ardhshme ekonomike do të lënë prodhimet kosovare edhe më të pambrojtura se deri tash! Në fakt, nuk do të jenë të mbrojtura fare. Në kuadër të marrëveshjeve për tregti të lirë në rajon dhe më vonë eventualisht në kuadër të anëtarësimit të Kosovës në strukturat evropiane e botërore, prodhimet tona do ti mbrojë vetëm kualiteti i tyre dhe asgjë më tepër!

Është koha e fundit që ndërmarrësit tanë të fillojnë të mendojnë më aktivisht dhe në mënyrë më kreative për të ardhmen. Prezenca e ndërmarrjeve të tyre në Internet është vetëm hapi i parë. Kjo sigurisht se nuk do të sillte mrekullira, por së paku do të lehtësonte sigurimin e partnerëve, ideve, tregjeve e ndoshta edhe prodhimeve të reja kosovare. Përndryshe, do të vazhdojmë të pijmë birra gjermane e turke, qumësht slloven, të hajmë çokollata zvicerrane e vezë greke e të paguajmë për lidhje franceze telefoni supertështrenjëta, por vetëm në rast që për këtë të na mjaftojnë 150 Euro të pagës mujore!

(Ky shkrim i ECIKS është botuar edhe në gazetën "Koha Ditore" të datës 25 qershor 2003)